Ekoturystyka a obszary chronione

Znaczenie obszarów chronionych w ekoturystyce

tekst ©Dominika Zaręba

Obecnie na świecie znajduje się blisko 300 tys. obszarów prawnie chronionych (lądowych i morskich), zajmujących blisko 17 % powierzchni Ziemi  (ląd i wody śródlądowe) oraz  blisko 7% obszarów morskich  (dane Protect Planet, World Database on Protected Areas WDPA).

Ekoturystyka jest formą zwiedzania, którego celem jest ocalenie najcenniejszych zakątków przyrodniczych świata. Można mówić o nowej formie symbiozy między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym. Przyroda daje nam, turystom radość, a w zamian za to my musimy zapewnić jej ochronę przed zagładą i zachować ją dla przyszłych pokoleń.

Ekoturystyka może skutecznie chronić środowisko przyrodnicze, ponieważ:

  • zwiększa świadomość ekologiczną, zarówno turystów, jak i mieszkańców, którzy – dzięki nowym miejscom pracy i możliwościom rozwoju zawodowego – będę doceniać bogactwa naturalne i uczestniczyć w ich ochronie;
  • buduje poparcie społeczne dla obszarów chronionych różnych grup społecznych, bez którego nie mają one szans przetrwania i egzystencji;
  • dostarcza funduszy na wspieranie programów ochronnych i edukację ekologiczną.

Zarządzanie rozwojem ekoturystyki i innych pokrewnych jej form turystyki zrównoważonej na obszarach chronionych ma polegać przede wszystkim na umiejętnym sterowaniu ruchem turystycznym w czasie i przestrzeni, urządzaniu stref służących różnym typom penetracji turystycznej oraz zaplanowaniu potrzebnej infrastruktury dostosowanej do indywidualnych warunków obszaru chronionego. Turyści pojawiają się zwykle w miejscach, gdzie przygotowano dla nich szlaki turystyczne, ścieżki przyrodnicze, schroniska i inne elementy infrastruktury. Tam natomiast, gdzie znajduje się szczególnie cenne zbiorowisko roślinności nie buduje się szlaków pieszych, konnych lub rowerowych, lecz tworzy ścisłe rezerwaty. Kierowanie ruchem turystycznym i minimalizowanie jego wpływu na przyrodę w bardzo dużym stopniu zależy od właściwego planowania i zarządzania turystyką przez administracje terenów chronionych we współpracy z samorządem lokalnym i lokalnymi społecznościami, zwłaszcza przedsiębiorcami.

Prawidłowy rozwój ekoturystyki na obszarach chronionych powinien spełniać trzy grupy celów: ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Do priorytetów ekologicznych należy zaliczyć zapewnienie ochrony przyrody i krajobrazu w długiej perspektywie oraz budowanie klimatu poparcia dla terenów chronionych wśród społeczności lokalnych oraz turystów. Zielona turystyka może spełniać cele społeczne przez zapewnienie turystom ciekawego i wartościowego pobytu na łonie natury, poprawę jakości życia ludności miejscowej, szerzenie zasad i potrzeby rozwijania zrównoważonej turystyki oraz zagwarantowanie, że różne grupy społeczne będą korzystać i czerpać przyjemność z istnienia terenów chronionych.

Cele ekonomiczne wiążą się ze wspieraniem zrównoważonego rozwoju gospodarczego w najbardziej wrażliwych i cennych regionach świata, a tym samym przyczyniają się do rozwoju gospodarki narodowej danego kraju, likwidowania bezrobocia i dostarczania środków finansowych na cele ochrony przyrody i krajobrazu.Władze gmin i miejscowości leżących w granicach lub otulinach obszarów chronionych coraz częściej dostrzegają korzyści płynące z nietypowej lokalizacji dla zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego regionu. Ekoturystyka, rozwijana równolegle z innymi formami turystyki zrównoważonej oraz np. produkcją zdrowej żywności, rzemiosłem użytkowym i artystycznym, może być silnym instrumentem realizacji strategii wzrostu gospodarczego przyjaznego środowisku.

Światowa Komisja Terenów Chronionych (WCPA) Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody już w latach 90. opracowała pionierski program działań na rzecz europejskich obszarów chronionych pod nazwą ,,Parki dla Życia’’. Istotą założeń programu stanowi przekonanie, że obszary prawnie chronione będą spełniać swoje funkcje tylko pod warunkiem, jeśli ich funkcjonowanie będzie powiązane z rozwojem społeczno-gospodarczym i politycznym na poziomie regionu, kraju i świata. Tereny chronione jako kluczowe narzędzia ochrony bioróżnorodności nie mogą rozwijać się w oderwaniu od strategii rozwoju regionów oraz szerszej polityki władz na rzecz zrównoważonego rozwoju i zagospodarowania przestrzennego terenów, w granicach których się znajdują. Zarządzanie obszarami chronionymi musi być również zintegrowane z życiem i potrzebami miejscowej ludności oraz wszystkich mieszkańców kraju, kontynentu, świata, którzy czerpią pośrednie korzyści z istnienia terenów prawnie chronionych.

W pierwszej części dokumentu ,,Parki dla Życia’’ można przeczytać o roli, jaką przyznaje się ekoturystyce, ponieważ właśnie ona oferuje ,,wymierne korzyści, jeśli jest rozumnie rozwijana na lub w pobliżu obszarów chronionych, zwłaszcza że bazuje ona na uznanych wartościach przyrodniczych i kulturowych. Zdrowe i atrakcyjne środowisko jest niezbędne dla długotrwałego istnienia jakiejkolwiek turystyki”.

Problematykę ekoturystyki podjęła też europejska federacja EUROPARC Federation (dawniej Federation of Nature and Natural Parks of Europe) w raporcie Loving them to death?, traktującym o potrzebie opracowania zasad polityki turystycznej na terenach objętych prawną ochroną. Znalazł się w nim m.in. zbiór wskazówek dla menedżerów obszarów chronionych na temat rozwoju zrównoważonych form turystyki. Opisano kolejne etapy procesu opracowywania planów rozwoju turystyki przyjaznej środowisku, ze szczególnym nastawieniem na ekoturystykę. Treści merytoryczne zawarte w raporcie Loving them to death? stanowiły podstawę do przygotowania Europejskiej Karty Zrównoważonej Turystyki na Obszarach Chronionych (The European Charter for Sustainable Tourism in Protected Areas, 1999, zaktualizowana w 2002 r.), definiującej założenia dla rozwoju turystyki przyjaznej środowisku, w tym w szczególności ekoturystyki, na obszarach chronionych, która do dzisiaj jest ważnym dokumentem nadającym kierunek turystyce na obszarach chronionych.

Dla rozwoju ekoturystyki atrakcyjne okazują się również miejsca włączone do europejskiego programu Natura 2000 (europejska sieć obszarów przyrodniczo cennych). Jest to zbiór obszarów wyznaczonych według jednolitych kryteriów w całej Unii Europejskiej, których celem jest ochrona ekosystemów, gatunków roślin i zwierząt uznanych za ,,ważne dla całej Europy i zagrożone w skali Europy’’. Komisja Europejska (Dyrektoriat Generalny ds. Ochrony Środowiska – DG-Environment) zauważa, że turystyka zrównoważona, w tym ekoturystyka, może być ważnym narzędziem wspomagającym zachowanie najcenniejszych siedlisk przyrodniczych i gatunków fauny i flory. Wymienia cztery podstawowe przyczyny, dla których należy powiązać program Natura 2000 z rozwojem i promocją turystyki przyjaznej dla środowiska:

  • przynoszenie korzyści ekonomicznych społecznościom lokalnym, które skutkuje większym poparciem społecznym dla tworzenia i zarządzania obszarami w sieci Natura 2000;
  • poprawa zarządzania ruchem turystycznym, zmniejszanie niekorzystnego wpływu penetracji turystycznej na przyrodę;
  • zwiększanie zrozumienia i docenienia szczególnych walorów przyrodniczych obszaru, a w konsekwencji wzmocnienie poparcia dla jego ochrony, zarówno wśród społeczności lokalnych, jak i turystów;
  • zmniejszanie negatywnego wpływu na środowisko, wywieranego przez istniejące i potencjalne turystyczne przedsięwzięcia gospodarcze, poprzez zachęcanie przedsiębiorców do promowania i korzystania z obszaru w sposób łagodny i korzystny dla środowiska.

Źródła:

„Ekoturystyka”, Dominika Zaręba, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, 3rd edition.

The European Charter for Sustainable Tourism in Protected Areas, 2002.

2018 United Nations List of Protected Areas, UNEP, 2014.

„Parks for Life. Action for Protected Areas in Europe”, the IUCN Commission on Natural Parks and Protected Areas, Gland 1994.

„Loving them to death. Sustainable tourism in Europe’s Nature and National Parks, Federation of Nature and National Parks of Europe, Grafenau 1993.