Ekoturystyka w Polsce

Bogate dziedzictwo przyrody, kultury i krajobrazu, obszary chronione uznawane przez międzynarodowych przyrodników za jedne najbardziej cennych ostoi przyrody w Europie, barwna mozaika terenów wiejskich, lokalne tradycje, produkty lokalne, kuchnia regionalna i zdrowa żywność… Polska ma ogromny potencjał do rozwoju turystyki opartej o walory natury i kultury. Ekoturystyka i pokrewne jej formy turystyki zrównoważonej mogą stać się naszą silną marką i wizytówką w Europie oraz na świecie.

© tekst: Dominika Zaręba

Walory przyrodnicze i kulturowe Polski a ekoturystyka

Najsilniejszym atutem Polski, na tle innych krajów europejskich, jest bogate dziedzictwo przyrody. Wybitne zróżnicowanie siedlisk przyrodniczych plasuje nasz kraj w czołówce państw europejskich pod względem zachowania bioróżnorodności. Obszary prawnie chronione, zajmujące ponad 30 procent powierzchni kraju, są uznawane przez międzynarodowych przyrodników za jedne z najbardziej cennych ostoi przyrody w Europie.

Przez obszar kraju biegną wschodnie i zachodnie oraz północne i południowe granice występowania wielu gatunków flory i fauny. Naturalny krajobraz tworzy bogata mozaika ekosystemów leśnych, bagiennych i łąkowych, torfowisk niskich i wysokich, zespołów alpejskich i subalpejskich, a nawet zbiorowisk stepowych. Wiele polskich rzek nie zostało jeszcze uregulowanych, dzięki czemu zachowało swój naturalny charakter – kręty bieg z licznymi zakolami, starorzeczami i typową florą i fauną żyjącą w dolinach rzecznych. Zróżnicowanie krajobrazu Polski, ściśle powiązane z różnorodnością warunków klimatycznych i glebowych, przejawia się w urozmaiconych formach ukształtowania powierzchni ziemi, budowie geologicznej i rozmaitej szacie roślinnej. Z różnorodnością warunków terenu wiąże się możliwość uprawiania wielu form ekoturystyki, od turystyki aktywnej – spływów kajakowych, wędrówek konnych, wycieczek pieszych, rowerowych, narciarskich, etc., po typowo przyrodniczą i specjalistyczną.

Drugą równie ważną grupę walorów ekoturystycznych Polski stanowi środowisko kulturowe: dobrze zachowane tradycje, obrzędy, obchody świąt i uroczystości rodzinnych, stroje, kuchnia regionalna i tradycyjne formy gospodarowania (rolnictwo w małych gospodarstwach, pasterstwo, pszczelarstwo, zielarstwo, rzemiosło i rękodzielnictwo), imprezy kulturalne i artystyczne (festiwale, przeglądy osiągnięć artystycznych, targi wyrobów lokalnych), sztuka ludowa, tradycyjna architektura i budownictwo, muzea etnograficzne, izby regionalne i inne ciekawe obiekty kultury i sztuki. Na barwną mozaikę zasobów ekoturystycznych składają się także żywe ośrodki kulturowe różnych grup oraz mniejszości etnicznych i religijnych – regiony i miejscowości, które zachowały tradycyjną architekturę, folklor, sztukę ludową, tradycje muzyczne i kulinarne itp. Atrakcyjnymi regionami z punktu widzenia rozwoju ekoturystyki są także bogate kulturowo regiony transgraniczne.

Potencjał obszarów wiejskich

Ogromny potencjał do rozwoju przyjaznych dla środowiska form turystyki, w tym ekoturystyki drzemie w terenach wiejskich Polski. Obszary wiejskie zamieszkiwane przez prawie 40 procent społeczeństwa, wyróżniają się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i kulturowymi, na tle innych krajów europejskich. Polską wieś charakteryzuje duża różnorodność obszarów i krajobrazów wiejskich, dominacja zrównoważonego rolnictwa opartego o rodzinne gospodarstwa rolne, a co za tym idzie wysoka jakość żywności, produkty regionalne (coraz częściej rejestrowane jako chronione w UE) i bogate dziedzictwo kulinarne. Turystyka przyjazna dla środowiska staje się ważnym narzędziem pobudzania przedsiębiorczości społeczności lokalnych, rozwijania nowych innowacyjnych rynków pracy oraz tworzenia zielonych miejsc pracy.

Baza noclegowa najbardziej korzystna z punktu widzenia rozwoju ekoturystyki obejmuje obiekty prowadzone przez społeczność miejscową: gospodarstwa agroturystyczne, rodzinne pensjonaty, hotele w obiektach zabytkowych, schroniska górskie etc. Potrzeby noclegowe ekoturystów na obszarach wiejskich może w dużej mierze zaspokoić dobrze rozwinięta sieć gospodarstw agroturystycznych i pokoi gościnnych oraz rodzinnych pensjonatów. Noclegi w takich obiektach oferują kameralność, bliskość natury, kontakt z gospodarzem, etc. Jakość usług odnosi się także do wyglądu obiektów turystycznych nawiązujących do lokalnych tradycji architektonicznych i nie naruszających estetyki krajobrazu, możliwości poznania regionalnej kuchni, poczucia klimatu i atmosfery miejsca, zdobycia o nim kompleksowych informacji, bogatej informacji turystycznej i krajoznawczej o regionie, a także ofercie dodatkowej pozwalającej ciekawie i aktywnie spędzić czas.

Tereny wiejskie, na których zachowała się tradycyjna uprawa roli z niskim użyciem środków chemicznych i małymi rodzinnymi gospodarstwami, dysponują dodatkowo bezcennym zapleczem żywieniowym. Zdrowa żywność, coraz częściej poszukiwana przez turystów krajowych i zagranicznych, stanowi bazę dla rozwoju gastronomii turystycznej, w tym też na potrzeby ekoturystyki. Uczestnicy ekoturystyki poszukują różnorodnej zdrowej kuchni i wysokiej jakości produktów żywnościowych, tradycyjnych, charakterystycznych dla danego regionu potraw przygotowywanych z produktów pochodzących z małych, lokalnych gospodarstw rolnych, oferowanych w restauracjach, regionalnych karczmach, gospodarstwach agroturystycznych. Bardzo ważna jest także lokalna sieć sprzedaży detalicznej – wspieranie lokalnej przedsiębiorczości i wytwórczości oraz autentycznego pamiątkarstwa poprzez zakupy w małych miejscowych sklepach, galeriach, targach, jarmarkach czy bezpośrednio u wytwórców i artystów ludowych. Niektóre regiony, przy wykorzystaniu środków z UE (przodują tu Lokalne Grupy Działania LGD), uruchomiły pierwsze projekty kreowania i promocji lokalnych marek produktów – jednak wciąż największy problem stanowi ich dystrybucja, dotarcie do klienta na szerszą skalę i powiązanie marketingu produktów z turystyką.

Budowanie partnerstwa na rzecz rozwoju i promocji ekoturystyki w Polsce

Ekoturystyka i powiązane z nią formy turystyki zrównoważonej organizowana jest obecnie w Polsce głównie oddolnie , z inicjatywy pojedynczych samorządów, lokalnych grup działania, regionalnych organizacji pozarządowych albo świadomych ekologicznie przedsiębiorców. Na mapie kraju pojawiają się pojedyncze „proekologiczne” gminy i regiony, które zrozumiały, że jedynie nieskażone środowisko może przyciągnąć turystów w długim okresie i zachęcić do ponownego odwiedzenia regionu. Inwestują w poprawę stanu czystości wód i powietrza, rozwiązują problemy składowania odpadów, tworzą szlaki turystyczne, adaptują istniejące nieużyteczne i niszczejące obiekty pod infrastrukturę turystyczną, promują zrównoważony transport, sadzą drzewa, tworzą zielone przestrzenie publiczne, wpisują zrównoważoną turystykę, ekoturystykę i agroturystykę do lokalnych strategii rozwoju, wreszcie pozyskują środki finansowe na lokalne inicjatywy i tworzenie zielonej infrastruktury. Pomimo licznych lokalnych przykładów dobrych praktyk, ekoturystyka wciąż uznawana jest w Polsce za dziedzinę niszową i mało komercyjną. Na rynku działa dosłownie kilka biur podróży specjalizujących się w ekoturystyce, głównie nastawionej na obsługę turystów z Europy Zachodniej i USA w zakresie turystyki przyrodniczej (jak obserwacje ptaków) i rowerowej. Badania rynku ekoturystycznego oraz próba zmierzenia jego potencjału w Polsce wydaje się obecnie jednym z kluczowych działań na poziomie krajowym, punktem wyjścia do opracowania krajowej strategii rozwoju ekoturystyki w Polsce.

W 2016 roku Polska Organizacja Turystyczna przeprowadziła badania marketingowe będące pierwszą próbą analizy tematu ekoturystyki od strony popytowej wśród turystów krajowych. Z raportu pt. „Ekoturystyka w Polsce 2016” dowiemy się m.in., że wśród najbardziej pożądanych i atrakcyjnych elementów podróży respondenci wymieniali: kontakt z naturą i podziwianie krajobrazów, czyste powietrze, ciszę, wodę i oddalenie od „cywilizacji”, wędrówki piesze, rowerowe i żeglarskie oraz zdrową żywność. Ponad 70 procent uczestników badań uznało, że ważny jest dla nich zdrowy styl życia, poznawanie nowych miejsc, kultury i ludzi, a także lokalnych produktów, potraw i usług. Dla potencjalnych polskich ekoturystów ważne są także kwestie ochrony zasobów naturalnych i kulturowych.

Podsumowanie

Decyzja o zachowaniu walorów przyrodniczych i ich wykorzystaniu w turystyce jest dzisiaj przedsięwzięciem strategicznym dla Polski. Niezbędne jest określenie wytycznych i kierunków działań na szczeblu krajowym odpowiadających polityce i standardom stosowanym w Unii Europejskiej i na świecie. Zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym jak i krajowym, jest potrzebna długofalowa strategia rozwoju branży turystycznej oparta na założeniach ekorozwoju oraz partnerskiej współpracy instytucji rządowych i samorządowych, administracji obszarów chronionych, organizacji pozarządowych, regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych, lokalnych grup działania, branży turystycznej oraz ośrodków badawczych i placówek oświatowych. Kluczowe są decyzje dotyczące długofalowej wizji rozwoju polskiej turystyki, która będzie godzić priorytety gospodarcze, ekologiczne, społeczne i przestrzenne. Ekoturystyka realizowana w synergii z innymi formami przedsiębiorczości, takimi jak zrównoważone rolnictwo i przetwórstwo, rzemiosło i rękodzielnictwo, oraz pokrewnymi formami turystyki przyjaznej dla środowiska, może być ważnym stymulatorem rozwoju tych regionów Polski, których największym kapitałem jest przyroda, krajobraz i dziedzictwo kulturowe. Mamy szansę by ekoturystyka stała się naszą marką w Europie i na świecie.