Edukacja ekologiczna a ekoturystyka

Ekoturystyka a globalne cele zrównoważonego rozwoju – wyzwania dla rozwoju terenów wiejskich

tekst ©Dominika Zaręba

Artykuł opublikowany w Monografii pt. „Edukacja ekologiczna w rozwoju ekoturystyki na obszarach przyrodniczo cennych”, praca zbiorowa pod red. Sylwii Graji-Zwolińskiej, Aleksandry Spychały i Magdaleny Maćkowiak, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Turystyki Wiejskiej, Poznań 2018 – zob. publikację.

Wprowadzenie

Światowa Organizacja Turystyki Narodów Zjednoczonych (UNWTO) ogłosiła rok 2017 Międzynarodowym Rokiem Zrównoważonej Turystyki, podkreślając rolę tej dziedziny gospodarki we wdrażaniu Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030. W rezolucji UNWTO czytamy, że turystyka w skali globalnej powinna przyczyniać się do ochrony środowiska, poprawy jakości życia oraz tworzenia nowych miejsc pracy, a zwłaszcza wzmacniania ekonomicznego kobiet i osób młodych.

Rada Europy i Europejska Komisja Turystyki (European Tourism Commission – ETC) zwracają uwagę na zmiany w postawach i mentalności współczesnych turystów, które przejawiają się przede wszystkim w zwiększeniu się ich świadomości ekologicznej i wymagań co do jakości usług oraz atrakcyjnego przyrodniczo i niezanieczyszczonego otoczenia w miejscu podróży (tab. 1). Szacuje się, że ponad jedna trzecia turystów europejskich chce wykorzystać okres wypoczynku na poznanie regionów cennych przyrodniczo i kulturowo lub aktywnie spędzać czas na terenach wiejskich w pobliżu obszarów chronionych, poszukuje przeżyć duchowych i autentyczności, spotkań z miejscową kulturą, możliwości poznania tradycji i kuchni regionalnej. Nowa generacja turystów odpowiedzialnych, pochodząca głównie z dużych miast i aglomeracji, jest zmęczona codziennym życiem w hałasie, pośpiechu i zanieczyszczonym środowisku oraz coraz bardziej świadoma potrzeby przeciwdziałania globalnym zmianom klimatycznym i konieczności ochrony przyrody, której zasoby nikną bezpowrotnie każdego dnia (Zaręba D. 2010).

Ekoturystyka, powiązana z pokrewnymi jej formami gospodarowania, takimi jak zrównoważone rolnictwo i przetwórstwo, rzemiosło oraz innymi formami turystyki zrównoważonej dostosowanymi do warunków regionu, może być ważnym stymulatorem rozwoju obszarów wiejskich, których największym kapitałem jest przyroda, krajobraz i dziedzictwo regionalne.

Tabela 1. Wybrane trendy w turystyce europejskiej

Źródło: Zaręba D. 2010, za: European Travel Commission 2004, 2016: Tourism Trends for Europe oraz Lifestyles Trends and Tourism, Brussels.

Rys. 1. Cele zrównoważonego rozwoju

Źródło: ONZ w Polsce, www.un.org.pl.

Podstawowe założenia i charakterystyka ekoturystyki

Geneza ekoturystyki powiązana jest blisko z pojęciem turystyki zrównoważonej lansowanej w skali globalnej przez Światową Organizację Turystyki (UNWTO) i szereg innych organizacji oraz instytucji rządowych i społecznych na całym świecie. Koncepcja turystyki zrównoważonej nawiązuje bezpośrednio do idei rozwoju zrównoważonego, zapisanego także w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (rozwój zrównoważony to taki, który zaspokaja potrzeby współczesnych mieszkańców Ziemi, a jednocześnie zapewnia przyszłym pokoleniom możliwość zrealizowania ich własnych potrzeb). We wszystkich dziedzinach gospodarki odbywa się on w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno-kulturowym. W 2015 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła Agendę 2030 określającą 17 celów zrównoważonego rozwoju, które są wyznacznikami kierunków wzrostu także w turystyce globalnej i lokalnej. Podstawę koncepcji turystyki zrównoważonej stanowi osiągnięcie harmonii między potrzebami turystów, środowiska naturalnego i lokalnych społeczności.

Ekoturystyka, jako najbardziej przyjazna dla środowiska forma turystyki, stanowi rdzeń koncepcji turystyki zrównoważonej. Została zdefiniowana przez wiele międzynarodowych organizacji i instytucji, takich jak: Światowa Organizacja Turystyki Narodów Zjednoczonych, Program Środowiskowy ONZ (United Nations Environment Programme – UNEP), Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature – IUCN), Międzynarodowe Towarzystwo Ekoturystyki (The International Ecotourism Society – TIES), Globalna Sieć Ekoturystyki (Global Ecotourism Network – GEN), Światowy Fundusz Ochrony Przyrody (World Wildlife Fund – WWF) i wiele innych. Jedna z pierwszych definicji opracowanych przez TIES opisuje ekoturystykę jako świadomą podróż do regionów cennych przyrodniczo i kulturowo, która z jednej strony pomaga chronić środowisko naturalne, a z drugiej podtrzymuje dobrobyt lokalnych społeczności.

Można wyodrębnić trzy najważniejsze wyznaczniki ekoturystyki, które wyróżniają ją spośród innych form turystyki; są to:

1. ekoturystyka jest formą aktywnego i dogłębnego zwiedzania obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych (aspekt poznawczy i edukacyjny),

2. ekoturystyka aktywnie przyczynia się do ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, wzmacniania tożsamości lokalnej i edukacji ekologicznej;

3. ekoturystyka jest elementem zrównoważonego rozwoju regionu, przynosi realne korzyści ekonomiczne lokalnym społecznościom (zielone miejsca pracy) oraz podnosi jakość życia (Zaręba D. 2010).

Ekoturystyka jest blisko powiązana z wieloma formami podróży i wzajemnie się z nimi uzupełnia (turystyka aktywna i specjalistyczna, turystyka krajoznawcza, agroturystyka, turystyka dziedzictwa, turystyka kulinarna, turystyka przygodowa, turystyka prozdrowotna i uzdrowiskowa etc.), co stanowi dodatkowy jej atut i potencjał dla innowacyjnego rozwoju regionów cennych przyrodniczo i kulturowo.

Warto zauważyć wzajemne zależności między podstawą do zaistnienia ekoturystyki, jaką są zasoby środowiska przyrodniczego i kulturowego, a efektem jej rozwoju – czyli ochroną przyrody i dziedzictwa kulturowego, zachowaniem krajobrazu, jego tożsamości i unikalności oraz aktywizacją gospodarczą i poprawą poziomu życia mieszkańców regionu. Jest to jak gdyby obieg zamknięty. W zamian za korzystanie z dóbr środowiska organizatorzy i uczestnicy ekoturystyki zapewniają trwałość i ochronę tych zasobów. To, co jest wykorzystywane w procesie rozwoju ekoturystyki, zostaje „przetworzone” na nowe wartości (ochrona przyrody, edukacja ekologiczna, interpretacja dziedzictwa, korzyści społeczne i ekonomiczne dla mieszkańców), które są zwracane środowisku w zamian za możliwość korzystania z jego zasobów.

Rys. 2. Ekoturystyka i pokrewne jej formy turystyki

Źródło: Zaręba 2010.

Rys. 3. Model współzależności pomiędzy ekoturystyką a zasobami środowiska

Źródło: Zaręba D. 2010.

Zrównoważone zarządzanie rozwojem turystyki w regionie

Zrównoważone zarządzanie w turystyce wiąże się przede wszystkim z oszczędnym gospodarowaniem zasobami środowiska i przestrzenią, wykorzystywaniem już istniejącej infrastruktury turystycznej i paraturystycznej oraz umiejętnym planowaniem rozwoju z korzyścią dla lokalnych społeczności. Podstawowe różnice między konwencjonalnym, niekontrolowanym zarządzaniem rozwojem turystyki a nowym podejściem do zarządzania turystycznego, zgodnym z zasadami ekorozwoju, zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Różnice między konwencjonalnym a zrównoważonym zarządzaniem rozwojem turystyki

Źródło: Zaręba D. 2010, za: Schmollgruber K., wg Zielińska A. 1996: Za i przeciw turystyki. Jak ją należy organizować, aby była korzystna dla ludzi i środowiska, w: ,,Eko-dom’’, nr 2.

Proces zarządzania turystyką zrównoważoną ma charakter holistyczny i jest zintegrowany z innymi dziedzinami gospodarki w regionie. Proces ten wymaga partnerskiej współpracy różnych instytucji i organizacji (samorządy lokalne, administracje obszarów chronionych, organizacje pozarządowe, przedsiębiorcy, instytucje oświaty i kultury).

Rys. 4. Holistyczny model turystyki zrównoważonej

Źródło: Zaręba D. 2010, za: Council of Europe, 1997: Tourism and Environment, Strasbourg.

W holistycznym modelu turystyki zrównoważonej warto zwrócić uwagę na kluczową rolę edukacji ekologicznej. Edukacja jest tu rozumiana w szerokim kontekście, jako:

• poznawanie, odkrywanie, pogłębianie wiedzy o odwiedzanym miejscu, regionie, kraju (dotyczy to zarówno turystów, jak i lokalnych organizatorów turystyki, którzy taką wiedzę powinni dostarczać i udostępniać odwiedzającym; jest to szczególnie ważne w kontekście rozwoju ekoturystyki i zawarte w definicji pojęcia);

• interpretacja dziedzictwa miejsca – jego historii, przyrody, krajobrazu, spuścizny kulturowej etc. (destynacje ekoturystyczne powinny stawiać szczególny nacisk na nowoczesne i interaktywne metody prezentacji, „opowiadania” o unikalności miejsca, jego specyfice, różnorodności etc., skierowane do różnych grup odbiorców i grup wiekowych);

• propagowanie zdrowego trybu życia w harmonii z przyrodą, potrzeby ochrony i zachowania zasobów przyrodniczych dla następnych pokoleń;

• kreowanie szacunku dla lokalnej kultury i różnorodności, budowanie otwartości i tolerancji;

• dążenie do praktycznych działań na rzecz ochrony środowiska i zachowań proekologicznych – zmniejszanie ilości odpadów, oszczędność energii i wody, ochrona powietrza, zachowanie krajobrazu, eliminowanie z użycia substancji niebezpiecznych dla środowiska, edukacja środowiskowa w szkołach, podczas lokalnych imprez i wydarzeń itp.

Zarządzanie rozwojem turystyki zrównoważonej w regionie wymaga dużej świadomości ekologicznej, zarówno ze strony organizatorów turystyki, jak i społeczności lokalnej oraz samych odwiedzających. Wiele regionów i destynacji ekoturystycznych na świecie tworzy regulaminy (kodeksy etyczne) zawierające zasady właściwego zachowania turystów na danym terenie i wskazujące zwiedzającym działania szczególnie niepożądane ze względu na ochronę zasobów przyrody i kultury. Międzynarodowym dokumentem, istotnym dla promocji i rozwoju ekoturystyki, jest Globalny kodeks etyki w turystyce (Global Code of Ethics for Tourism) Światowej Organizacji Turystyki (WNWTO) z 2001 r. Kodeks określa 10 zasad sprawiedliwego, odpowiedzialnego i zrównoważonego rozwoju turystyki na świecie będących wskazówkami dla wszystkich uczestników rynku turystycznego.

Rynek ekoturystyczny na świecie a rosnąca świadomość ekologiczna konsumentów

Współczesna cywilizacja wkroczyła w nowy etap rozwoju, którego cechą charakterystyczną jest świadomość ekologiczna. Poznanie i zrozumienie wzajemnych relacji między człowiekiem a przyrodą, antropogenicznych zagrożeń dla środowiska przyrodniczego i potrzeby jego ochrony odzwierciedla się w w codziennym życiu współczesnych ludzi. Na rynku pojawia się nowy konsument, który jest skłonny do kupowania ekologicznych towarów i usług, jak również gotowy do zmiany swojego stylu życia, przyzwyczajeń i modelu konsumpcji, aby chronić środowisko. Świadomość ekologiczna wpływa bowiem np. na rutynowe czynności wykonywane w domu lub pracy, zakup dóbr i usług, wreszcie sposób spędzania wolnego czasu, wybór miejsca i formy podróży. Turystyka, która jest nierozłącznie związana ze środowiskiem przyrodniczym i zależy od jego jakości, szczególnie elastycznie reaguje na zachodzące zmiany myślenia i potrzeb współczesnych ludzi. Nową generację turystów odpowiedzialnych wyróżnia specyficzny typ zachowań w stosunku do środowiska przyrodniczego i kulturowego, wysoka świadomość ekologiczna i wrażliwość społeczna (zob. tab. 3).

Tabela 3. Charakterystyka turysty odpowiedzialnego / ekoturysty

Źródło: opracowanie własne.

Dzisiaj ekoturystyka jest jednym z najszybciej rozwijających się segmentów rynku turystycznego na świecie. Zgodnie z raportami Międzynarodowego Towarzystwa Ekoturystyki (TIES), opracowanymi na podstawie danych Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO) oraz badaczy z Ameryki Północnej, rynek ekoturystyki na świecie rośnie w tempie 20–34% rocznie, trzy razy szybciej na tle globalnego przemysłu turystycznego (TIES 2006). Dla porównania rynek turystyki wypoczynkowej w nadmorskich kurortach pozostaje na tym samym poziomie, bez tendencji wzrostowych. W pierwszym ćwierćwieczu XXI w. będziemy obserwować prawdziwy boom turystyki przyrodniczej oraz ekologicznych ośrodków turystycznych i hoteli (wzrost o 20% rocznie). Ekoturyści zostawiają w regionie 50–80% wydawanych pieniędzy, podczas gdy 80% należności za wypoczynkowe pakiety turystyczne all inclusive trafia do linii lotniczych, sieci hotelarskich i innych firm międzynarodowych. Dzienne wydatki osób uprawiających turystykę kulturową i ekoturystykę (ponad 70 EUR) są wyższe niż wydatki turystów wybierających wycieczki zorganizowane (52 EUR) albo turystów plażowych (48 EUR). Ponadto ekoturyści podróżują częściej niż przeciętni konsumenci. Badania TIES pokazują, że ponad dwie trzecie turystów amerykańskich i australijskich oraz 90% brytyjskich uznaje, że odpowiedzialnością hoteli jest aktywna ochrona środowiska i wspieranie lokalnych społeczności. Prawie połowa brytyjskich turystów deklaruje, że chętniej wybiera biuro podróży, które posiada pisemny kodeks etyczny gwarantujący dobre warunki pracy, ochronę środowiska i społeczną odpowiedzialność w miejscu podróży. W Niemczech 63% podróżnych oczekuje jakości związanej z ochroną środowiska, a 42% uważa za szczególnie ważne znalezienie przyjaznego dla środowiska miejsca zakwaterowania. Aż 53% turystów z USA ocenia, że ich doświadczenie i przeżycia w czasie podróży są głębsze, jeśli mają możliwość poznania lokalnych tradycji i kultury. Z kolei aż 95% szwedzkich turystów za bardzo ważny podczas podróży uważa szacunek dla miejscowej kultury i dziedzictwa. Interesujące są także badania czytelników prasy podróżniczej i najpopularniejszych portali turystycznych. Aż 93% czytelników pisma „Condé Nast Traveler” uważa, że firmy turystyczne powinny być odpowiedzialne za ochronę środowiska, a 53% wybiera hotele, które wspierają lokalne społeczności i ochronę planety. Ponad 70% użytkowników portalu Trip Advisor deklaruje gotowość wybierania bardziej przyjaznych środowisku usług i atrakcji turystycznych (Center for Responsible Travel 2014, 2015, 2018).

Ekoturystyka – wyzwania dla terenów wiejskich w Polsce

Największym atutem Polski, na tle innych krajów europejskich, jest bogate dziedzictwo przyrodnicze. Wybitne zróżnicowanie siedlisk przyrodniczych plasuje nasz kraj w czołówce państw europejskich pod względem zachowania bioróżnorodności. Obszary prawnie chronione, zajmujące ponad 30% powierzchni kraju, są uznawane przez międzynarodowych przyrodników za jedne z najcenniejszych ostoi przyrody w Europie.

Ogromny potencjał do rozwoju przyjaznych dla środowiska form turystyki, w tym ekoturystyki, drzemie w terenach wiejskich. Zamieszkiwane przez prawie 40% społeczeństwa, na tle innych krajów europejskich wyróżniają się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i kulturowymi. Polską wieś charakteryzuje duża różnorodność obszarów i krajobrazów wiejskich, dominacja zrównoważonego rolnictwa bazującego na rodzinnych gospodarstwach rolnych, a co za tym idzie wysoka jakość żywności, produkty regionalne (coraz częściej rejestrowane jako chronione w Unii Europejeskiej30%30%) i bogate dziedzictwo kulinarne. Turystyka przyjazna dla środowiska staje się ważnym narzędziem pobudzania przedsiębiorczości społeczności lokalnych, rozwijania nowych innowacyjnych rynków pracy oraz tworzenia zielonych miejsc pracy.

Ekoturystyka, i powiązane z nią formy turystyki zrównoważonej, organizowana jest obecnie w Polsce głównie oddolnie, z inicjatywy pojedynczych samorządów, lokalnych grup działania, regionalnych organizacji pozarządowych albo świadomych ekologicznie przedsiębiorców. Na mapie kraju pojawiają się pojedyncze „proekologiczne” gminy i regiony, które zrozumiały, że jedynie nieskażone środowisko może przyciągnąć turystów w długim okresie i zachęcić ich do ponownego odwiedzenia regionu. Inwestują w poprawę czystości wód i powietrza, rozwiązują problemy składowania odpadów, tworzą szlaki turystyczne, adaptują istniejące nieużyteczne i niszczejące obiekty pod infrastrukturę turystyczną, promują zrównoważony transport, sadzą drzewa, tworzą zielone przestrzenie publiczne, wpisują zrównoważoną turystykę, ekoturystykę i agroturystykę do lokalnych strategii rozwoju, wreszcie pozyskują środki finansowe na lokalne inicjatywy i tworzenie zielonej infrastruktury (Zaręba D. 2015).

Interesujące są wyniki badań rynkowych krajowego rynku turystycznego, przeprowadzonych przez PBS na zlecenie Polskiej Organizacji Turystycznej. W ramach segmentacji rynku wyróżniono cztery grupy turystów różniące się oczekiwaniami wobec wyjazdu i podejmowanymi formami aktywności. W tej grupie znaleźli się „odkrywcy” (19% wszystkich turystów krajowych), którym można przypisać wiele cech ekoturystów. Preferują oni spontaniczne wyjazdy do nietuzinkowego i nieznanego miejsca, chcą mieć swobodę podejmowania decyzji i lubią aktywnie odpoczywać na świeżym powietrzu – 84% z nich spędza czas, spacerując, 69% uprawiając swoje ulubione sporty na łonie natury. Drugą ważną grupą są „rodzinni wczasowicze”, którzy także w istotnej części mogą być odbiorcami usług ekoturystycznych w czasie wypoczynku (POT 2014).

Rys. 5. Potencjalni polscy ekoturyści – „odkrywcy” i „rodzinni wczasowicze”

Źródło: Polska Organizacja Turystyczna 2014: Raport z badania krajowego rynku turystycznego, PBS na zlecenie POT, Warszawa.

W 2016 r. Polska Organizacja Turystyczna przeprowadziła badania marketingowe będące pierwszą próbą analizy tematu ekoturystyki od strony popytowej wśród turystów krajowych. Z raportu pt. Ekoturystyka w Polsce 2016 dowiemy się m.in., że wśród najbardziej pożądanych i atrakcyjnych elementów podróży respondenci wymieniali: kontakt z naturą i podziwianie krajobrazów, czyste powietrze, ciszę, wodę i oddalenie od „cywilizacji”, wędrówki piesze, rowerowe i żeglarskie oraz zdrową żywność. Ponad 70% uczestników badań uznało, że ważny jest dla nich zdrowy styl życia, poznawanie nowych miejsc, kultury i ludzi, a także lokalnych produktów, potraw i usług. Dla potencjalnych polskich ekoturystów ważne są także kwestie ochrony zasobów naturalnych i kulturowych, a odwiedzane miejsca starają się zostawić w stanie nienaruszonym (POT 2016). Ogólną charakterystykę polskiego ekoturysty prezentuje tabela 4.

Tabela 4. Ekoturystyka w Polsce – charakterystyka krajowego ekoturysty

Źródło: opracowanie własne, za Polska Organizacja Turystyczna, 2016: Ekoturystyka w Polsce. Raport, Warszawa.

Decyzja o zachowaniu walorów przyrodniczych i ich wykorzystaniu w turystyce jest dzisiaj przedsięwzięciem strategicznym dla Polski. Niezbędne jest określenie wytycznych i kierunków działań na szczeblu krajowym odpowiadających polityce i standardom stosowanym w Unii Europejskiej i na świecie. Zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym, jak i krajowym potrzebna jest długofalowa strategia rozwoju branży turystycznej oparta na założeniach ekorozwoju oraz partnerskiej współpracy instytucji rządowych i samorządowych, administracji obszarów chronionych, uczelni, organizacji pozarządowych, regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych, lokalnych grup działania, branży turystycznej oraz ośrodków badawczych i placówek oświatowych. Kluczowe są decyzje dotyczące długofalowej wizji rozwoju turystyki, która będzie godzić priorytety gospodarcze, ekologiczne, społeczne i przestrzenne. Ekoturystyka może stać się ważną polską marką w Europie i na świecie.

Literatura

1. Council of Europe, 1997: Tourism and Environment, Strasbourg.

2. Center for Responsible Travel (CREST), 2014, 2015, 2018: The Case for Responsible Travel: Trends and Statistics,Washington D.C.

3. Jędrzejczyk I., 1995: Ekologiczne funkcje i uwarunkowania turystyki, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice.

4. Kamienicka J., 1995: (Eko)turystyka zielonym rynkiem pracy, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa.

5. Kazior B., 2008: Żywa interpretacja dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego na przykładzie ekomuzeów, w: Zaręba D. (red.) 2008: Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa, Fundusz Partnerstwa, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków.

6. Polska Organizacja Turystyczna, 2016: Ekoturystyka w Polsce. Raport, Warszawa.

7. Polska Organizacja Turystyczna, 2014: Raport z badania krajowego rynku turystycznego, PBS na zlecenie POT, Warszawa.

8. The International Ecotourism Society, 2006: Global Ecotourism Fact Sheet, Washington D.C.

9. United Nations, 2015: Transforming our world: The 2030 Agenda for Sustainable Development.

10. World Tourism Organization (UNWTO), 2001: Global Code of Ethics for Tourism.

11. World Tourism Organization (UNWTO), 2017: International Year of Sustainable Tourism for Development Resolution.

12. Whelan T. (red.), 1991: Nature Tourism. Managing for the Environment, Island Press, Washington D.C.

13. Zaręba D., 2020: Ekoturystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, wyd. IV.

14. Zaręba D. (red.), 2008: Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa, Fundusz Partnerstwa, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków.

15. Zaręba D., 2015: Rozwój ekoturystyki w Polsce – przykłady dobrych praktyk, w: Ekoturystyka wobec globalnych wyzwań, III Europejska Konferencja Ekoturystyczna, Społeczny Instytut Ekologiczny, Warszawa.

Cele zrównoważonego rozwoju – źródło: ONZ w Polsce, www.un.org.pl