Na przełomie XIX i XX wieku w Zakopanem rozkwitała artystyczna bohema. Przyjeżdżali artyści, ludzie kultury i sztuki zauroczeni pięknem Tatr i podhalańskiej kultury. To tu, dzięki Stanisławowi Witkiewiczowi, narodził się niepowtarzalny styl zakopiański w architekturze. Miasto u podnóża romantycznych Tatr było wówczas kwintesencją młodopolskiej sztuki i poezji. Tworzyli w nim Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer czy wszechstronnie utalentowany Witkacy. Dzisiaj, we współczesnym Zakopanem, trzeba się długo naszukać, nachodzić, przemierzyć wiele uliczek i zaułków, by odnaleźć dawny unikatowy styl witkiewiczowski, wyobrazić sobie Zakopane sprzed ponad stu lat. Ale warto się zagubić i odnaleźć te wyjątkowe miejsca. Zaciekawią one także najmłodszych podróżników wrażliwych na sztukę i piękno detalu.
tekst i zdjęcia: Dominika Zaręba
Styl zakopiański
Pod koniec XIX w. Stanisław Witkiewicz (1851–1915), malarz, architekt i pisarz, ojciec słynnego Witkacego, na bazie tradycyjnego budownictwa i zdobnictwa Górali Podhalańskich stworzył styl zakopiański. Artysta promował go jako polski styl narodowy, uzupełniając o wzornictwo secesyjne. W stylu zakopiańskim projektowano nie tylko budynki i ich wnętrza, ale także meble, stroje, porcelanę czy instrumenty muzyczne. Witkiewicz rozpoczął także próbę zaadoptowania stylu zakopiańskiego do architektury murowanej, projektując tzw. „murowanice”.
Dom przy ulicy Kościeliskiej
Piękne wille i domy projektowane w stylu zakopiańskim przez Witkiewicza jak i innych znanych architektów, np. Zygmunta Dobrowolskiego, odnajdziemy spacerując ulicami Kościeliską i położonymi w jej pobliżu ulicami Kasprusie, Grunwaldzką i Kościuszki. Zachwycające przykłady willi w stylu zakopiańskim zachowały się także w okolicach ulic Chałubińskiego i Zamoyjskiego oraz w kwartale pomiędzy ulicami Jagiellońską a Sienkiewicza. Wybitnym przykładem zastosowania stylu „witkiewiczowskiego” w budownictwie sakralnym jest wybudowana w 1907 r. kaplica Najświętszego Serca Jezusa na Jaszczurówce.
Willa Koliba – Muzeum Stylu Zakopiańskiego
Pierwszą ilustracją i ikoną stylu witkiewiczowskiego była Willa Koliba wybudowana w latach 1892-1893 przy ulicy Kościeliskiej. Obecnie mieści się w niej Muzeum Stylu Zakopiańskiego – oddział Muzeum Tatrzańskiego. Innym emblematycznym dziełem Witkiewicza jest Willa Oksza przy ulicy Zamoyskiego. W jej urokliwym wnętrzu powstała Galeria Sztuki ze stałą wystawą prezentującą najwybitniejszych artystów inspirujących się Zakopanem, Tatrami i Podhalem, a wśród nich Rafałem Malczewskim, Leonem Wyczółkowskim, Wojciechem Weissem, Zofią Stryjeńską, Witkacym i wieloma innymi.
Willa Oksza
Śladami zakopiańskiej bohemy
Podhale i Zakopane inspirowały wielu niezwykłych artystów – malarzy, rzeźbiarzy, poetów, pisarzy, aktorów i kompozytorów.
Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885–1939), pseudonim Witkacy, wybitny pisarz, dramaturg, malarz, fotografik i filozof, tworzył w dwudziestoleciu międzywojennym, a część swojego życia związał z Zakopanem. Tego wszechstronnego artysty nie da się wstawić w żadne ramy, wyprzedzał on epokę swoimi dziełami. Często uważany był za skandalistę, żył osamotniony i niezrozumiany, dając początek artystycznej awangardzie w Polsce. W Zakopanem jego imię nosi słynny Teatr Witkacego, który w 1984 r. wystawił pierwszą sztukę Witkiewicza pt. „Pragmatyści”.
Dzieło Witkacego ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego
Lepiej jednak skończyć nawet w pięknym szaleństwie niż w szarej, nudnej banalności i marazmie.
Jan Kasprowicz (1860–1926) znany jest przede wszystkim jako poeta okresu Młodej Polski, tłumacz słynnych dzieł literatury europejskiej, autor dramatów i recenzji teatralnych. Kasprowicz bywał w Zakopanem wielokrotnie, a kiedy w 1923 r. kupił willę na Harendzie, osiadł tutaj na stałe ze swoją żoną Marią. W budynku tym obecnie mieści się Muzeum Jana Kasprowicza, prowadzone przez Stowarzyszenie Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza.
Władysław Hasior (1928–1999) był światowej klasy rzeźbiarzem, malarzem i scenografem związanym z Podhalem. W swoich pracach łączył surrealizm i rzeźbę abstrakcyjną z tradycyjnym rzemiosłem ludowym, wykorzystując przedmioty gotowe (ready-made) i tworząc trójwymiarowe kompozycje na zasadzie kolażu (tzw. asamblaż). Przedmioty do dzieł zbierał w swoim domu w Zakopanem. Galeria Władysława Hasiora mieści się w niezwykłym dwukondygnacyjnym budynku – dawnej leżakowni sanatorium „Warszawianka” z 1935 r.
Poszukajcie śladów innych wybitnych artystów związanych z Zakopanem i Podhalem – dość wymienić młodo – polskiego pisarza i poetę Kazimierza Przerwę-Tetmajera, światowej klasy kompozytorów Mieczysława Karłowicza i Karola Szymanowskiego albo jedną z najwybitniejszych polskich aktorek Helenę Modrzejewską, matkę chrzestną Witkacego.
Wielu wybitnych twórców i zakopiańskich osobistości pochowano na Cmentarzu na Pęksowym Brzyzku przy ulicy Kościeliskiej. Od 1931 roku ta wyjątkowa nekropolia jest wpisana na listę zabytków. Wyróżnia się niezwykłą atmosferą i architekturą. Zamiast marmurowych grobowców zobaczymy tu prawdziwe pomniki ku czci zmarłych wykonane z granitowych głazów, drewnianych rzeźb, kutego żelaza… Spoczywa tu ponad 500 osób, w tym: malarz, architekt i pisarz, główny bohater niniejszego tekstu Stanisław Witkiewicz, gawędziarz i muzykant Jan Krzeptowski-Sabała, pionier turystyki dr Tytus Chałubiński, poeci i pisarze – Władysław Orkan, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Kornel Makuszyński, Stanisław Nędza-Kubiniec, artyści rzeźbiarze – Antoni Kenar, Antoni Rząsa i Władysław Hasior i wiele innych osobistości związanych z Tatrami i Zakopanem.
Cmentarz na Pęksowym Brzyzku
Sponad wiślanych leci fal
wiosenny, chłodny wiatr,
leci ku mojej ziemi w dal,
ku śnieżnym szczytom Tatr.
Wichrze! Nad wzgórza, pola nieś
me pozdrowienie stąd,
rodzinną moją pozdrów wieś
i dunajcowy prąd.
Przydrożne wierzby, smreków las,
w ogródkach każdy kwiat
i wszystkie łąki pozdrów wraz,
i ludzi z wszystkich chat.
I do tych śnieżnych skał się zwróć,
ku stawom, halom gnaj,
i pozdrów mi po tysiąckroć
mój cały górski kraj…
Okno Pawlikowskiego, Dolina Kościeliska
Muzea zakopiańskie, których nie można pominąć
Willa Koliba – Muzeum Stylu Zakopiańskiego, filia Muzeum Tatrzańskiego, ul. Kościeliska 18, Zakopane, tel. +48 18 263 70 65, www.muzeumtatrzanskie.pl
Willa Oksza – Galeria Sztuki, filia Muzeum Tatrzańskiego, ul. Zamoyskiego 25, tel. +48 692 029 817, www.muzeumtatrzanskie.pl
Muzeum Jana Kasprowicza, ul. Harenda 12a, Zakopane, tel. +48 18 206 84 26, www.harenda.com.pl
Galeria Władysława Hasiora, ul. Jagiellońska 18b, Zakopane, tel. +48 18 206 68 71, www.muzeumtatrzanskie.pl
Muzeum Karola Szymanowskiego w willi „Atma”, ul. Kasprusie 19, tel. +48 18 202 00 40, www.mnk.pl
Teatr, bez którego nie byłoby artystycznej duszy Zakopanego
Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza, ul. Chramcówki 15, Zakopane tel. + 48 18 200 06 60, www.witkacy.pl
Gorąco polecam do poczytania
„Przewodnik. Szlak stylu zakopiańskiego”, Zbigniew Moździerz, Muzeum Tatrzańskie, Zakopane 2019.
Gorset w szarotki z Pracowni Gorsecik w Poroninie
Produkcja strojów ludowych w stylu podhalańskim w Poroninie
Pracownia Gorcecik, ul. Piłsudskiego 13a, Poronin, tel. +48 18 207 49 96, www.gorsecik.pl
Restauracje w willach w stylu zakopańskim
ZAKOPANE: Karczma Obrochtówka, ul. Kraszewskiego 10a, Zakopane, tel. +48 18 206 29 79, FB @Karczma Obrochtówka
WITÓW: Restauracja Ziębówka, Witów 304a, tel. +48 18 533 11 34, FB @Ziębówka
DOLINA KOŚCIELISKA: Schronisko na Ornaku („W rytmie eko”), Dolina Kościeliska 34, Zakopane, tel. +48 18 20 705 20, https://schronisko-ornak.pl
Wnętrze Restauracji Ziębówka
Szarlotka i kawa z tygielka w Schronisku na Hali Ornak